ΤΟ ΠΩΓΩΝΙ

Το Πωγώνι καταλαμβάνει το βορειοδυτικό τμήμα της Ηπείρου, ευρισκόμενο στο κέντρο των συνόρων Ελλάδας - Αλβανίας, στους πρόποδες του όρους Νεμέρτσικα. Συνορεύει βόρεια και δυτικά με την Αλβανία, βορειοανατολικά με την επαρχία Κόνιτσας, νοτιοανατολικά με την επαρχία Δωδώνης και νοτιοδυτικά με την επαρχία Φιλιατών.
Σε οδοιπορικό του 1895 αναφέρονται ως κύριες ασχολίες των κατοίκων της περιοχής η γεωργοκτηνοτροφία, το μικρεμπόριο (Πολύτσανη), η κηπουρική (Σχωριάδες), η βαρελοποιία (Σωπική), η ασβεστοποιία (Χλωμό). Οι απόδημοι Πωγωνήσιοι πηγαίνοντας στην ξενιτιά εργάζονται ως κηπουροί, αρτοποιοί, βαρελοποιοί, ασβεστοποιοί, παντοπώλες κ.α.
Για την επωνυμία "Πωγώνι" υπάρχουν διάφορες απόψεις. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η ονομασία οφείλεται στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Πωγωνάτο (7ος αι.) ο οποίος πέρασε από την περιοχή και έμεινε για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα στη Διπαλίτσα (σημερινό Μολυβδοσκέπαστο, στην επαρχία Κόνιτσας), όπου στέγασε με μόλυβδο την Ιερά Μονή της Θεοτόκου ουβδοσκεπάστου. Aλλοι υποστηρίζουν ότι η ονομασία είναι σλαβική.
Μετά την απελευθέρωση και την ενσωμάτωση της περιοχής στο ελληνικό κράτος αναγνωρίσθηκαν οι εξής 37 κοινότητες (σε παρένθεση αναφέρεται το παλιό τους όνομα): Aγιος Κοσμάς (Καξοί), Αγία Μαρίνα (Βατσουνιά-Κοσοβίτσα), Αργυροχώρι, Βασιλικό (Τσαραπλιανά), Βήσσανη, Δελβινάκι, Δημόκορη, Δολό, Δρυμάδες, Ζάβροχο, Κακόλακος, Κάστανη (Καστάνιανη), Κάτω Μερόπη (Φραστανά), Κεράσοβο (ανήκε στο Περιστέρι), Κεφαλόβρυσο (Μετζητιέ), Κρυονέρι, Κτίσματα (Αρίνιστα), Λάβδανη, Λίμνη (Ζαραβίνα), Μαυρόπουλο, Μερόπη (Ρουμπάτες), Νεοχώρι (Κατούνα), Ξηρόβαλτο-Ορεινό (Μποζανίκο), Παλαιόπυργος (Μεβδέζα), Περιστέρι (Μέγγουλη), Ποντικάτες, Πωγωνιανή (Βοστίνα), Ρουψιά, Σταυροσκιάδι, Στρατίνιστα, Σταυροδρόμι (Βομπλός), Τεριάχι, Φαράγγι, (Γκουβέρι), Χαραυγή (Βάλτιστα), Χρισοδούλη, Ψηλόκαστρο (Καλουδές) και Ωραιόκαστρο (Λαχανόκαστρο).
Η χάραξη των ελληνοαλβανικών συνόρων άφησε εκτός ελληνικής επικράτειας ορισμένα από τα χωριά του Πωγωνίου (Πολυτσάνη, Χλωμό, Σχωριάδες, Σέλτση, Σωπική, Τσάτιστα, Μαυρόγερο). Τα χωριά αυτά υπάγονται στην Αλβανία.
Οι Τούρκοι ονόμαζαν την περιοχή του Πωγωνίου και "Ισαήμ βιλαέτ". Το βόρειο τμήμα του ονομαζόταν Καραμουρατιά, ενώ το νότιο Παληοπωγώνι.
Η γεωμορφολογία της περιοχής επιτρέπει την επικοινωνία των διαφόρων διαμερισμάτων είτε μέσω των κοιλάδων που σχηματίζουν τα ποτάμια, είτε μέσω των στενωπών και των διαβάσεων που υπάρχουν ανάμεσα ή πάνω στα βουνά. Έτσι παρά την ορεινή διαμόρφωση του εδάφους η διακίνηση ανθρώπων και συνακόλουθα εμπορευμάτων, ιδεών, πολιτιστικών στοιχείων είναι αδιάκοπη.Υπ'αυτές τις συνθήκες ορισμένα από τα χωριά της περιοχής του Πωγωνίου γνωρίζουν μεγάλη ανάπτυξη η Διπαλίτσα (Μολυβδοσκέπαστο), η Πολυτσάνη, η Καστάνιανη, το Δελβινάκι αποτελούν κέντρα με ιδιαίτερη εμπορική σημασία. Η εμποροπανήγυρη της Διπαλίτσας διαρκούσε έναν περίπου μήνα και ήταν φημισμένη σε ολόκληρη τη ευρωπαϊκή Τουρκία, με αποτέλεσμα να συγκεντρώνονται εκεί έμποροι από ολόκληρη την Ήπειρο, την Ευρωπαϊκή Τουρκία και την Ευρώπη. Αυτά μέχρι το 1792 οπότε, με την καταστροφή της Διπαλίτσας (πρωτεύουσας της Πωγωνιανής), μεταφέρθηκε στα Γιάννενα. Οι εμποροπανηγύρεις (παζάρια) κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας αλλά και αργότερα, αποτελούσαν θεσμό με όλως ιδιαίτερη και βαρύνουσα σημασία για μια περιοχή. Οι ρίζες τους χάνονται στα βάθη των αιώνων: Οι Ηπειρώτες που εγκαθίστανται στο εξωτερικό αποκτούν μεγάλες περιουσίες από την επαγγελματική τους δραστηριότητα. Οι Έλληνες έμποροι κατάφεραν σταδιακά να δημιουργήσουν ένα ευρύ εμπορικό δίκτυο που καλύπτει όλη την Ευρώπη καθώς και ορισμένες περιοχές της Αφρικής και της Ασίας.
Πολλοί από τους απόδημους Έλληνες, έχοντας διαρκώς τη σκέψη τους στην χειμαζόμενη πατρίδα, δαπανούν μεγάλα ποσά για να βοηθήσουν τον τόπο από τον οποίο ξεκίνησαν και τον οποίο ποτέ δεν ξέχασαν. Πολλοί από αυτούς τους εθνικούς ευεργέτες ανήκαν στην "Ελληνική Εμπορική Αδελφότητα του Νεζίν" (πόλη της Ουκρανίας), μιας από τις παλαιότερες ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας, την οποία αποτελούσαν, ως επί το πλείστον, Ηπειρώτες και Μακεδόνες μετανάστες ανάμεσα στους τόπους καταγωγής αυτών των Ηπειρωτών ευεργετών από τη Ρωσία συγκαταλέγεται και το Πωγώνι. Πωγωνήσιοι και συγκεκριμένα Δελβινακιώτες ήταν οι Λουκάς Ευστρατίου, Κων. Κανίνας και Ι. Κοτής που πρόσφεραν αξιόλογα ποσά για την ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας στον τόπο καταγωγής τους. Μετά το 1620 παρατηρείται ισχυρό ρεύμα αλλαξοπιστίας στην Ήπειρο με αποτέλεσμα την κατακόρυφη άνοδο του μουσουλμανικού στοιχείου, το οποίο μέχρι τότε αντιπροσώπευε μόλις το 1/5 του συνολικού πληθυσμού.
Χαρακτηριστικά αξίζει να αναφερθεί, ως δείγμα ο μαζικός εξισλαμισμός που σημειώνεται στα 36 χωριά των Καραμουρατάδων οι οποίοι υπάγονταν στην επισκοπή Πωγωνιανής (Καραμουρατία ονομαζόταν το βόρειο τμήμα του Πωγωνίου). Οι κάτοικοι αυτών των 36 χωριών, υποφέροντας τα πάνδεινα από τους μουσουλμάνους, λύγισαν και αλλαξοπίστησαν. Μπροστά σε μια τέτοια κατάσταση οι εκκλησιαστικοί ταγοί της περιοχής δεν ήταν δυνατό να μείνουν αδιάφοροι. Η αγωνία και ο αγώνας των ποιμένων για την τύχη του ποιμνίου τους βρίσκουν την εναργή απεικόνισή τους σε προσωπικότητες όπως ο μητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως και Αργυροκάστρου Σοφιανός που ακόμη και απομονωμένος, μετά την παραίτησή του από τον θρόνο, στο μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου στην Πολύτσιανη συνεχίζει την προσπάθεια να συγκρατήσει τα λογιά πρόβατά του στην πίστη πατέρων τους.Η κορυφαία μορφή του αγώνα εναντίον του εξισλαμισμού και της αμάθειας είναι αναμφισβήτητα ο Aγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 - 1779), η παρουσία του οποίου στην περιοχή συνέπεσε με την ένταση της τουρκικής καταπίεσης μετά τα Ορλωφικά και την γενικότερη αναταραχή που επικρατούσε. Συνέλαβε αποφασιστικά στην ανάταση της ελληνικής παιδείας και στην ανακοπή του ισχυρότατου ρεύματος της αλλαξοπιστίας. Ο Aγιος Κοσμάς ο Αιτωλός κατά τις περιοδείες του πέρασε και από τα χωριά του Πωγωνίου κηρύττοντας και εμψυχώνοντας τους χριστιανούς. Μάλιστα αναφέρεται ότι, κατά την Τρίτη περιοδεία του (1775 - 1777), ίδρυσε σχολείο στη Βήσσανη. Το κήρυγμα λοιπόν και οι παραινέσεις του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού για τη διατήρηση της πίστης της γλώσσας των Ρωμιών δυνάμωσαν ακόμη περισσότερο το κίνημα για ίδρυση εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Σημαντικότατο ρόλο στην ενίσχυση και στερέωση της πίστης των χριστιανών έπαιζαν και τα μοναστήρια. Μερικά από τα μοναστήρια του Πωγωνίου ήταν της Παναγίας της Μολυβδοσκεπάστου, της Κοίμησης της Θεοτόκου Μακραλέξη, του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Σωσίνου κ.α. Το 1672 ιδρύεται ελληνικό σχολείο στη Μονή Αγίου Αθανασίου Πολυτσάνης από τον επίσκοπο Δρυϊνουπόλεως Σοφιανό. Στην Πολύτσανη επίσης ιδρύθηκε στα 1750 ελληνικό σχολείο από τον Πολυτσανίτη αξιωματούχο της Βλαχίας Κυριακό Αλεξίου, ο οποίος χορηγούσε 2500 γρόσια το χρόνο για την μισθοδοσία του δασκάλου. Το 1816 ιδρύεται ελληνικό σχολείο στο Δελβινάκι, με χρήματα του Δελβινακιώτη εμπόρου της Βενετίας Ιωάννη Παλαιολόγου.
Κοινοτικά σχολεία στην περιοχή λειτουργούσαν στη Βήσσανη, στα Τσαραπλιανά, στην Καστάνιανη, το Δολό, τη Μέγγουλη κ.α. Θα πρέπει ιδιαιτέρως να τονισθεί η λειτουργία παρθεναγωγείων στο Χλωμό, την Πολύτσανη, τη Βήσσανη, το Δελβινάκι, διότι καταδεικνύει το ελεύθερο προοδευτικό πνεύμα που έπνεε σε κοινωνίες που, επιπόλαια κρίνοντας, θα μπορούσε κάποιος να τις χαρακτηρίσει ως απομονωμένες και οπισθοδρομικές. Οι απόδημοι Βησσανιώτες της Κωνσταντινούπολης, η μεγάλη πλειοψηφία των οποίων ήταν αρτοποιοί, ήταν εκείνοι που ίδρυσαν το παρθεναγωγείο της Βήσσανης μεταξύ των ετών 1873-1874. Υφαντουργικές σχολές λειτουργούσαν επίσης στην Πολύτσανη και το Δελβινάκι. Στη Βήσσανη μάλιστα υπήρχε, από το 1899 πλούσια κοινοτική βιβλιοθήκη με πολλές ελληνικές εκδόσεις και εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης. Χαρακτηριστική των αντιλήψεων και των πόθων των Βησσανιωτών που την ίδρυσαν είναι η επιγραφή πάνω από την είσοδο του αναγνωστηρίου: "Θαρσείν χρη ταχ' αύριον έσετ' άμεινον". Δεν μπορεί να μην αναλογιστεί κανείς διαβάζοντάς την ότι ο σπόρος που είχε ρίξει στην περιοχή ο Aγιος Κοσμάς ο Αιτωλός με το κήρυγμά του βρήκε το κατάλληλο έδαφος. Μέχρι τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο ο αριθμός των βιβλίων που διέθετε είχε φτάσει τους 4000 τόμους. Ο ένοπλος αγώνας και οι ξεσηκωμοί των Ηπειρωτών υπήρξαν συχνές καθ'όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.Ειδικότερα για την περιοχή του Πωγωνίου αξίζει να αναφερθεί η συμμετοχή 97 Δελβινακιωτών (σε σύνολο 400 Ηπειρωτών) στις μάχες που έγιναν με την έκρηξη της Επανάστασης στην Μολδοβλαχία κατά τις αρχές του 1821 υπό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Η μαχητικότητα και το σθένος των Πωγωνησίων αποτυπώνονται ανάγλυφα σε επιστολή του Αθανάσιου Ψαλίδα με ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου 1823 προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο: "...Η Παλιά Πωγωνιανή δεν έχει Τούρκους ολότελα και ευγάζει και ντουφέκια καλά..."
Ηπειρώτες του Πωγωνίου θα βρούμε καθ'όλη τη διάρκεια του αγώνα της εθνεγερσίας σε πολλές περιοχές της χώρας. Ο Δελβινακιώτης Χατζημιχάλης Νταλιάνης επικεφαλής σώματος Ηπειρωτών αναφέρεται στα γεγονότα του Ναυπλίου το 1826 αλλά και στην εκστρατεία της Κρήτης στις αρχές του 1828. Δυστυχώς όμως παρά τις θυσίες των Ηπειρωτών κατά την επανάσταση του 1821 η Ήπειρος δεν ευτύχησε να αποτελέσει τμήμα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.
Η επανάσταση του 1821 με τις επιπτώσεις που είχαν οι μάχες, οι διελεύσεις στρατευμάτων και προπαντός το τελικό αποτέλεσμα που άφησε την Ήπειρο έξω από τα όρια του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, επηρέασε δραματικά την οικονομία της περιοχής και δυσκολεύουν τη θέση των χριστιανών.Το Πωγώνι επίσης υποφέρει ιδιαίτερα από τους ληστές (Μαντέλος, Κόδρας, Γκόγκας, Νταβέλης κ.α.) οι οποίοι σπέρνουν τον τρόμο χωρίς η τουρκική εξουσία να μπορεί να προστατεύσει τους υπηκόους της. Η Πολύτσιανη, τα Φραστανά, το Λαχανόκαστρο, τα Τσαραπλιανά, η Βήσσανη, το Δελβινάκι και άλλα χωριά δοκιμάζονται σκληρά. Αυτή η κατάσταση οδηγεί σε αδιέξοδο όλο και μεγαλύτερα κομμάτια του πληθυσμού με άμεση συνέπεια την ένταση του μεταναστευτικού ρεύματος. Υπολογίζεται ότι το 1906 είχε μεταναστεύσει το 30% του ηπειρωτικού ελληνισμού προς την ελεύθερη Ελλάδα, τις Η.Π.Α. κ.α. Οι πρώτοι Ηπειρώτες στην πλειοψηφία τους μάλιστα Βορειοηπειρώτες, πήγαν στην Αυστραλία το 1890. Σύμφωνα με μαρτυρίες, το 1907 μέσα σε ένα μήνα μετανάστευσαν 3500 άτομα μόνο από την περιοχή Δρυϊνουπόλεως. Αξίζει να αναφερθεί ότι την πρωτιά στη συγκρότηση ηπειρωτικών συλλόγων στις Η.Π.Α. την είχαν οι Πωγωνήσιοι και συγκεκριμένα οι Χλωμιώτες του Σικάγου το 1911 με τον Σύνδεσμο Χλωμιωτών "Η Υπαπαντή.